Climate Change :भारतासाठी अत्यंत महत्त्वाची बातमी समोर आली आहे. भारतीय हवामानाचा आधारस्तंभ असलेला नैऋत्य मोसमी पाऊस, म्हणजेच मान्सून, इतिहासात पहिल्यांदाच हिमालय पर्वतरांग ओलांडून तिबेट आणि लडाखच्या पठारावर पोहोचला आहे. हवामान बदलांमुळे घडलेली ही एक अभूतपूर्व आणि चिंताजनक घटना असून, याचे दूरगामी परिणाम होण्याची भीती हवामान तज्ज्ञांनी व्यक्त केली आहे.
नेमके काय घडले?
उत्तराखंडमधील डेहराडून येथील वाडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ हिमालयन जिओलॉजीच्या शास्त्रज्ञांनी या बदलाची नोंद केली आहे. या संस्थेचे वरिष्ठ भूवैज्ञानिक डॉ. मनीष मेहता यांच्या नेतृत्वाखालील पथक लडाखच्या झास्कर पर्वतरांगेत संशोधन करत असताना त्यांना हा बदल दिसून आला.
डॉ. मेहता यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, सॅटेलाइट इमेजेसमध्ये मान्सूनचे वारे हिमालयातून तिबेटमध्ये वाहताना स्पष्ट दिसत आहेत. यापूर्वी पावसाळ्यामध्ये अतिशय कोरडा असणाऱ्या या प्रदेशात, यावर्षी २४ आणि २५ ऑगस्ट या दोन दिवसांतच १०० मिमी पेक्षा जास्त पाऊस आणि अर्ध्या फुटापेक्षा जास्त हिमवृष्टी झाली आहे. संस्थेच्या १० वर्षांच्या संशोधनात एवढ्या मोठ्या प्रमाणात पाऊस पहिल्यांदाच झाला आहे.
मान्सून आजवर हिमालय का ओलांडत नव्हता?
हिमालय पर्वत हा भारताच्या हवामानासाठी एका नैसर्गिक भिंतीप्रमाणे काम करतो. अरबी समुद्रावरून येणारे मान्सूनचे ढग आर्द्रतेने (Moisture) भरलेले असल्याने ते जड असतात. हे जड ढग जमिनीपासून साधारणपणे ६ किलोमीटर उंचीवरून प्रवास करतात.
हिमालयाची सरासरी उंची देखील सुमारे ६ किलोमीटर असल्याने, हे ढग हिमालयापर्यंत पोहोचल्यावर उंचीमुळे अडवले जातात आणि पुढे जाऊ शकत नाहीत. यामुळे भारताच्या बाजूला जोरदार पाऊस पडतो, तर हिमालयाच्या पलीकडील तिबेट आणि लडाखचा प्रदेश हा पर्जन्यछायेचा (Rain-shadow) प्रदेश म्हणून कोरडा राहतो.
यावर्षी हा बदल कसा घडला?
तज्ज्ञांच्या मते, या अभूतपूर्व घटनेमागे दोन प्रमुख हवामान प्रणालींचा संगम आहे: मान्सून आणि वेस्टर्न डिस्टर्बन्स.
वेस्टर्न डिस्टर्बन्स (Western Disturbance) हे हिवाळ्यात येणारे वारे आहेत, ज्यामुळे भारतात थंडी आणि हिमवृष्टी होते. मात्र, यावर्षी हवामान बदलांमुळे हे वारे उन्हाळ्यात आणि पावसाळ्यातही सक्रिय झाले. हे वारे कोरडी आणि हलकी हवा घेऊन आले.
जेव्हा मान्सूनचे जड ढग आणि वेस्टर्न डिस्टर्बन्सचे हलके ढग हिमालयात एकमेकांना धडकले, तेव्हा या टक्करीमुळे मान्सूनच्या काही ढगांना नेहमीपेक्षा जास्त उंची गाठता आली. वजनाने हलके होऊन आणि अतिरिक्त ऊर्जा मिळाल्यामुळे ते ६ किलोमीटरपेक्षा उंच गेले आणि त्यांनी हिमालय ओलांडला, असे शास्त्रज्ञांचे मत आहे.
या घटनेचे परिणाम काय असू शकतात?
मान्सूनने हिमालय ओलांडणे ही घटना अनेक धोक्यांची घंटा आहे:
- लडाख आणि तिबेटमध्ये धोका: हे दोन्ही प्रदेश थंड वाळवंटी प्रदेश आहेत. येथे अचानक मोठा पाऊस झाल्यास पुराचा धोका निर्माण होऊ शकतो, ज्यामुळे येथील परिसंस्था आणि प्राणी जीवनावर गंभीर परिणाम होईल. तसेच, अतिरिक्त पावसामुळे हिमनद्या (Glacier) वेगाने वितळू शकतात.
- भारतीय राज्यांवर परिणाम: यावर्षी उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश आणि पंजाबमध्ये झालेल्या ढगफुटी आणि महापुरामागे मान्सून आणि वेस्टर्न डिस्टर्बन्सच्या या संगमाचा प्रमुख हात असल्याचे मानले जात आहे.
- दीर्घकालीन धोका: भारताची ८०% शेती मान्सूनवर अवलंबून आहे. मान्सूनच्या पॅटर्नमध्ये होणारा हा बदल भारतीय शेती आणि अर्थव्यवस्थेसाठी एक मोठी धोक्याची घंटा आहे.
सध्या शास्त्रज्ञ या बदलाचा सखोल अभ्यास करत आहेत. मात्र, या घटनेने हवामान बदलाचे गंभीर परिणाम आता अधिक स्पष्टपणे जाणवू लागले आहेत, हे निश्चित.